ایـرانی بسازید که هر کس از هر جای دنیا به این کشـور نگاه کرد، معجـزه ی اسـلام را در سـازندگی یک کشور و ملت به چشم خود ببیند.رهبر معظم انقلاب (مدظله العالی)
صادرات نفت خام طی سالیان متمادی و تزریق درآمد آن به بودجه عمومی کشور، از دید اغلب کارشناسان به بلای جان اقتصاد ایران تبدیل شده‌است. رکود در تولید داخلی، محرومیت از سود فراورده‌های نفتی و وابستگی درآمد کشور، برخی از نقاط سیاه مولود خام فروشی نفت است. وابستگی ایجاد شده از درآمدهای نفتی باعث شده تا غرب حساب ویژه‌ای بر این نقطه ضعف باز کند و با اعمال تحریم، کشور را تحت فشار قرار دهد.
سیاست مقابل خام فروشی، پالایش نفت در داخل کشور و تبدیل آن به فرارده‌های متنوع است. مطابق اظهار نظر مسئولان سابق و فعلی نفتی و دلایل کارشناسی متعدد، موقعیت جغرافیایی ایران و تنوع بازار فرآورده‌ها، فرصتی است که باعث بی‌اثر شدن تحریم خام‌فروشی، ارتقای دیپلماسی منطقه‌ای و رشد اقتصادی کشور می‌شود.
این اظهارات و همچنین دلایل کارشناسی که در ادامه این نوشتار شرح داده می‌شود، درست در مقابل اظهارات اخیر زنگنه، وزیر نفت، است. ایشان در نشست خبری هفته پایانی بهمن‌ماه سال جاری، با ایجاد تنوع در محصولات نفتی و فروش آن به همسایگان مخالفت و به ظرفیت محدود کشورهای همسایه برای فروش فراورده‌های نفتی اشاره کرد.
اهمیت و ظرفیت بالای صادرات به کشورهای همسایه
از لحاظ جغرافیایی ایران با حدود 20 کشور از طریق مرزهای خاکی و آبی ارتباط دارد. اغلب این کشورها وابسته به واردات فراورده‌های نفتی هستند و به علت به دلیل درگیر بودن با جنگ‌های داخلی، توان توسعه‌ی زیرساخت‌های پالایشی و پتروشیمیایی خود را ندارند و یک بازار مطلوب برای ایران به‌حساب می‌آیند.
همان طور که در جدول 1 نشان داده شده‌است، فقط چهار کشور عراق، ترکیه، افغانستان و پاکستان، بنابر آمار اطلاعات انرژی آمریکا در سال 2017، روزانه 143 میلیون لیتر واردات فراورده‌های نفتی داشته‌اند.
جدول 1: میزان واردات چهار فراورده نفتی کشورهای عراق، ترکیه، افغانستان و پاکستان
مجموع صادرات فرآورده های نفتی ایران سال 94، به ٢٢٠ هزار بشکه (حدود 35 میلیون لیتر) در روز رسید که این رقم معادل 5/12درصد نفت خام پالایش شده در کشور است [1]. با مقایسه این عدد با 143 میلیون لیتر ذکر شده در جدول بالا که مربوط به چند فراورده و تنها چهار کشور همسایه ایران است، ظرفیت بالای کشورهای منطقه برای صادرات فراورده مشخص می‌شود.
با توسعه صنایع پالایشی، فراورده‌های قابل صادرات بجای نفت خام، به ده‌ها فراورده متنوع تبدیل خواهدشد. این فراورده‌ها شامل کالاهای استراتژیکی مانند بنزین، گازوئیل، صنایع پلاستیک، صنایع شیمیایی و صنایع پلیمری هستند که مورد نیاز اغلب کشورهای همسایه به خصوص عراق و ترکیه است.
رویکرد صادرات به کشورهای همسایه، در نهایت موجب وابستگی بیشتر کشورهای منطقه به ایران می‌شود که در بلند مدت امنیت اقتصادی آن‌ها را به ایران گره می‌زند. این رویکرد می تواند در مسائل سیاسی نیز کشورهای منطقه را با ایران هم سو کند و باعث ایجاد یک دیپلماسی قدرتمند در منطقه شود.
در همین راستا شرفی، عضو کمیسیون انرژی مجلس، در گفت‌وگویی با بیان موقعیت استراتژیک جغرافیایی کشور و همسایگی با کشورهایی که عمدتاً مصرف‌کننده محصولات مختلف و به خصوص انرژی هستند، به نیازمندی و تقاضای بالقوه همسایگان به فراورده‌های پتروشیمیایی و بهره‌مندی از مزیت صادرات فراورده‌های نفتی اشاره کرده‌است [2].
بی‌اثر کردن تحریم و تقویت اقتصاد کشور با صادرات فراورده به کشورهای همسایه
مشتری‌های مشخص و حجم بالای محموله‌های نفت خام، دو دلیلی است که باعث سهولت صادرات نفت خام می‌شود. در مقابل به دلیل وابستگی کشورهای اطراف ایران به فراورده‌های نفتی، امکان صادرات بخش زیادی از فراورده‌ها از طریق خودروهای سنگین، خط لوله و در نهایت کشتی به کشورهای همسایه و نیز کشورهای در مسافت‌های نزدیک تجاری وجود دارد. این نحوه از صادرات را می‌توان «توزیع از طریق شبکه مویرگی» نامید که اعمال تحریم‌ها بر آن به مراتب سخت‌تر از تحریم نفت خام است. علاوه براین به دلیل نزدیکی مسافت،هزینه‌های مربوط به حمل و نقل و بیمه کم شده و موجب صرفه اقتصادی بیشتر صادرات فراورده می‌شود.
از این‌رو صادق آبادی، معاون وزیر نفت در امور پالایش و پخش فراورده های نفتی، در گفت و گویی با بیان اینکه فراورده‌های نفت در زمره تحریم‌ها قرار ندارند و تنها مشکل در زمان تحریم شاید نقل و انتقالات پولی باشد، امکان صادرات فراورده‌های ایران به دلیل گستردگی مرزهای دریایی و زمینی را کاملاً مهیا دانسته‌است. [3]
از میان تمامی فرآورده‌های نفتی، سخت‌ترین بازاریابی با توجه به الزامات زیست‌محیطی متعلق به نفت کوره است. قمصری، مشاور مدیرعامل شرکت ملی نفت، در مصاحبه‌ای پیرامون اوج تحریم‌های سال 90، با بیان نبود مشکلی در فروش فراورده نفت کوره در آن دوران، به فروخته شدن همه نفت کوره بارگیری شده روی آب اشاره کرده‌است. بنابراین حتی برای یک فراورده مثل نفت کوره آن هم در شرایط تحریم‌های سخت‌گیرانه مشکل صادرات وجود نداشته‌است [4].
با توجه به آنچه در این نوشتار اشاره شد، ظرفیت بالایی برای صادرات فراورده‌های نفتی به کشورهای همسایه وجود دارد. این رویکرد صادراتی، مزایایی از جمله تحریم‌ناپذیری، ارتقای دیپلماسی منطقه‌ای و صرفه اقتصادی دارد. پالایشگاه‌های کشور به دلیل قدیمی بودن و استفاده نکردن از فرایندها و فناوری‌های به‌روز، حاشیه سود پایینی پیدا کرده‌اند.
درحالیکه تقریباً همه کشورهای صاحب صنعت نفت دنیا، با روی آوردن به نسل جدید پالایشگاه‌ها موسوم به پتروپالایشگاه، حتی با نفت وارداتی هم صنایع پالایشی پرسودی دارند. بنابراین احداث پالایشگاه‌های جدید در کشور هم موجب سودآوری این صنعت برای کشور شده و هم با افزایش ظرفیت پالایشی کشور، موجب حضور پررنگ در بازار بزرگ منطقه‌ای می‌شود.